Konformizm – co warto o nim wiedzieć oraz jakie są przyczyny i rodzaje?

Istotę konformizmu doskonale oddaje znane powiedzenie „Życie to sztuka kompromisu”. W każdej grupie społecznej obowiązują określone zasady i normy. Jeśli chcemy do niej należeć, powinniśmy się do nich dostosować. W życiu bardzo często spotykamy się z koniecznością dokonywania wyborów. Nie zawsze zgadzamy się z jakimiś regułami, a jednak dostosowujemy się do nich – czasami z własnej woli, mając na uwadze potencjalne korzyści, a nieraz pod wpływem presji otoczenia, z obawy przed odrzuceniem lub przykrymi konsekwencjami.

Czym jest konformizm?

Termin konformizm wywodzi się z języka łacińskiego, w którym „conformo” oznacza „nadawać kształt”. W rozumieniu potocznym konformizmem określa się zmianę zachowania człowieka pod wpływem określonej grupy ludzi, co pociąga za sobą również dostosowanie się do norm, jakie w niej panują. Definicja naukowa jest szersza i ma bardziej negatywny wydźwięk.

Konformizm – definicja

Według Słownika Języka Polskiego PWN konformizm to bezkrytyczne podporządkowanie się normom, wartościom i poglądom uznanym za obowiązujące w danej grupie.

Spróbujmy wyjaśnić, co dokładnie oznacza to pojęcie. Człowiek jest istotą społeczną, co oznacza, że żyje w grupie innych ludzi, wśród których obowiązują pewne ogólnie przyjęte zasady postępowania i normy. Należą tu wzorce zachowania, zwyczaje, styl życia, sposób ubierania się, wypowiadania swojego zdania na forum publicznym itd. Przejmujemy je niejako „bezwiednie”, na skutek wychowania: w domu, w szkole, pracy, wśród znajomych. Jest to zjawisko naturalne i jak najbardziej właściwe. Jeśli jednak wchodzimy do jakiejś grupy i zmieniamy się, przejmując jej kodeks postępowania, to mamy już do czynienia z konformizmem i nie ważne, czy robimy to z wyrachowania, czy dla tzw. świętego spokoju. Zachowania konformistyczne są przedmiotem badań socjologów i psychologów od wielu lat.

Konformizm – socjologia

Z punktu widzenia socjologii zachowania konformistyczne są formą dostosowania się jednostki do porządku społecznego i są wskaźnikiem spójności danej grupy społecznej. Zdarza się nawet, że odejście od zachowań konformistycznych w pewnych sytuacjach postrzega się w socjologii, jako swego rodzaju dewiację społeczną.

Konformizm – psychologia

W psychologii nie ocenia się konformizmu w kategoriach „dobry – zły”, czy „mądry – głupi”. Zwraca się uwagę jedynie na przyczyny, sytuacje i uwarunkowania, które wpływają na zachowania konformistyczne.

Konformizm – eksperyment Solomona Ascha

Eksperyment Ascha został przeprowadzony w 1955 roku przez amerykańskiego psychologa (urodzonego w Polsce) Salomona Ascha, który opracował go w celu obalenia interpretacji eksperymentu Sherifa. W eksperymencie tym osoby badane rezygnowały ze swojej opinii i przyjmowały opinię grupy, milcząco zakładając, że jej ocena jest trafniejsza, niż własna. Asch poddał go krytyce, twierdząc, że badanie zostało źle przeprowadzone. Dotyczyło ono oceny wielkości przemieszczania się jasnego punktu na ścianie, w ciemnym pokoju. Punkt ten w rzeczywistości był nieruchomy, a jego pozorny ruch był jedynie złudzeniem optycznym. Według Ascha badani czuli się niepewnie i nie mając wyrobionego zdania na temat odległości przemieszczania się punktu, dochodzili do wniosku, że lepiej zaufać grupie. Swój eksperyment Asch zaprojektował tak, aby wykluczyć możliwość udzielenia niewłaściwej odpowiedzi (chodziło o wskazanie jednej z trzech kresek, o wyraźnie różniących się długościach). Dopóki osoby badane odpowiadały same, wskazywały zawsze dobrą odpowiedź. Wystarczyło jednak, aby w sali pojawiło się 5 osób, które wcześniej udzieliło takiej samej, ale złej odpowiedzi, aby 2/3 ankietowanych udzielało również takiej samej, jak oni, czyli błędnej odpowiedzi (wbrew własnemu rozsądkowi). Jak można się domyślać, eksperyment ten wprowadził Ascha w osłupienie i wytrącił mu wszelkie argumenty. Badanie to pokazało, jak ludzie zaprzeczają temu, co widzą, pod wpływem presji grupy.

Jakie są typy konformizmu?

Konformizm społeczny może przybierać trzy poziomy intensywności:

• Uleganie – pojawia się jedynie w obecności członków grupy. Gdy grupa nacisku znika, jednostka wraca do swoich przekonań bądź zachowań. Motywem działania jest najczęściej lęk przed odrzuceniem lub przed karą.
• Identyfikacja – występuje nawet wtedy, gdy grupa nie jest fizycznie obecna. Polega na identyfikowaniu się z grupą, wskutek czego zachowania jednostki dopasowują się do jej zasad i norm.
• Introjekcja – polega na całkowitym uznaniu pewnych norm i wartości za własne, niezależnie od okoliczności.

Specjaliści wyróżniają dwa rodzaje konformizmu: konformizm normatywny oraz konformizm informacyjny. Przykładem konformizmu normatywnego jest eksperyment Ascha, w którym osoby badane świadomie kłamały, aby uniknąć odrzucenia przez grupę. Polega on na uległości wobec większości i jest spowodowany lękiem przed ośmieszeniem, odrzuceniem przez grupę i potrzebą akceptacji.

Konformizm informacyjny pojawia się, gdy jednostka odczuwa pragnienie, aby inni postrzegali ją jako osobę mądrą, podejmującą właściwe decyzje oraz słuszne i adekwatne działanie. Aby to osiągnąć, naśladuje innych, traktując ich jako wzorce i uznając, że skoro tak postępują, to muszą mieć rację.

Co wpływa na zachowania konformistyczne?

Na zachowania konformistyczne może wywierać wpływ wiele czynników, na przykład:

• obecność innych członków grupy,
• rodzaj zadania, jakie jednostka realizuje w grupie,
• osobowość jednostki, ukształtowana w procesie wychowania i w toku socjalizacji,
• rodzaj relacji społecznych, w których jednostka uczestniczy.

Istnieje również wiele okoliczności, które mogą sprzyjać podporządkowaniu się grupie. Należą do nich:

• niska samoocena jednostki, poczucie niepewności,
• członkowie grupy są jednomyślni,
• grupa składa się ze specjalistów,
• jednostce zależy na uczestnictwu w grupie,
• jednostka ma słabą pozycję w grupie,
• jednostka jest osamotniona, nie ma sprzymierzeńców w grupie.

Specjaliści wyróżniają trzy podstawowe motywy zachowań konformistycznych:

• lęk przed odrzuceniem,
• pragnienie posiadania racji,
• istnienie nagrody za przestrzeganielub sankcji za nieprzestrzeganienorm grupowych.

Konformizm czy nonkonformizm?

Większość ludzi pragnie być lubiana i akceptowana. Chyba nikt nie chce, aby go lekceważono, krytykowano i wyśmiewano. Wynika to z naturalnych potrzeb człowieka. Dlatego zachowujemy się zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami i normami, obowiązującymi w naszym społeczeństwie. Gdy występuje niezgodność między tymi normami a kodeksem, przyjętym przez określoną grupę, zaczynają pojawiać się postawy konformistyczne. Niektórzy ludzie im ulegają, aby móc uczestniczyć i funkcjonować w danych grupach.

Są jednak jednostki, które nie ulegają wpływom innych ludzi, wygłaszają odmienne opinie, jawnie potrafią przeciwstawić się grupie i odrzucić jej normy, wartości i cele – nazywa się ich nonkonformistami (antykonformistami). Osoby takie są pewne siebie i swoich racji, mają silny charakter i osobowość przywódczą. Takie właśnie osoby zmieniają układy w firmach, rozbijają gangi, organizują rewolucje i powstania. Konformizm i nonkonformizm znajdują się na dwóch przeciwstawnych biegunach.

Konformizm – dobry czy zły?

Trudno moralnie oceniać postępowanie innych ludzi. Powinny to robić osoby o nieskazitelnej postawie, które nigdy same nie postąpiły wbrew swoim zasadom.

Konformizm – przykłady pozytywnej oceny

Dla prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa konformizm jest dobry i potrzebny, jeśli prowadzi do podporządkowania się jednostek, do ogólnych norm i zasad postępowania.

• Ułatwia relacje i stosunki między ludźmi poprzez stosowanie kompromisów.
• Pomaga osiągnąć zamierzone cele np. w pracy, kiedy niezbędne jest wspólne działanie kolektywu, bez podziału na obozy i niepotrzebne spory.
• Zapobiega jawnym konfliktom zbrojnym poprzez stosowanie różnych zabiegów dyplomatycznych.
• Pomaga rozwiązać wiele problemów, przez opieranie się na autorytetach w danej dziedzinie. Nikt nie jest alfą i omegą – nie musimy znać się na wszystkim, możemy zaufać innym i przyjąć ich opinie za własne.

Kiedy konformizm jest zły:

• Brak własnego zdania, niezdecydowanie, bezkrytyczne przyjmowanie opinii innych ludzi sprawia, że otoczenie nas lekceważy, nie szanuje nas i nie otacza sympatią.
• Uleganie („podlizywanie się”) kierownictwu przyczynia się do bierności i odtwórczego działania w pracy, zabija twórcze myślenie, modernizację i hamuje postęp.
• Kiedy nasze działania opierają się głównie na chęci przypodobania się innym, dochodzi do ośmieszania się, życia w zakłamaniu, niewłaściwym postrzeganiu świata i utracie tego, co w życiu jest najważniejsze – dobrych relacji z innymi ludźmi. Przykłady: idziemy do opery, ponieważ tak, wypada, wynosimy śmieci do lasu, bo wszyscy tak robią, idziemy do kościoła, bo co ludzie powiedzą.
• Kiedy bezkrytycznie przejmujemy i naśladujemy zachowania innych, np. gdy przechodnie obojętnie mijają osobę leżącą na ulicy, robimy to samo. Kiedy ludzie przechodzą na czerwonym świetle, podążamy za nimi.
• Kiedy tolerujemy przemoc i nie reagujemy na złe postępowanie, przywalamy na krzywdzenie innych.