Ból ucha to bardzo nieprzyjemna dolegliwość, z którą każdy miał do czynienia przynajmniej raz w życiu. Objaw ten zazwyczaj jest świadectwem toczącego się procesu zapalnego. Zapalenie ucha najczęściej przytrafia się w dzieciństwie i ma podłoże wirusowe. Jednak choroba ta zależnie od rodzaju i konkretnego umiejscowienia, może dotknąć osoby w każdym wieku i mieć różne przyczyny. 

Narząd słuchu składa się z trzech elementów:

• ucha zewnętrznego – czyli małżowiny usznej i zewnętrznego przewodu słuchowego
• ucha środkowego – w którego skład wchodzi jama bębenkowa wraz z kosteczkami słuchowymi; od ucha zewnętrznego oddziela je błona bębenkowa, a trąbka słuchowa (trąbka Eustachiusza) łączy je z nosogardłem – połączenie to najczęściej powoduje zapalenie ucha środkowego, zwłaszcza w przypadku małych dzieci, u których trąbki słuchowe nie są jeszcze ostatecznie wykształcone
• ucha wewnętrznego – którego kluczowy fragment stanowi błędnik, składający się ze ślimaka, kanałów półkolistych i wewnętrznego przewodu słuchowego

Stan zapalny może dotyczyć każdego z wymienionych wyżej elementów.

Zapalenie ucha zewnętrznego

Choroba ta jest dość powszechna i występuje niezależnie od wieku. Stan zapalny dotyczy przede wszystkim zewnętrznego przewodu słuchowego, a jego przyczyną jest prawdopodobnie uszkodzenie gruczołów łojowych, które przestają produkować, mającą funkcję ochronną, woskowinę. Może do tego dojść w wyniku zbyt dużej wilgotności, uszkodzenia nabłonka lub zmiany pH w przewodzie słuchowym. Zapalenie ucha zewnętrznego może mieć rozmaite podłoże, także związane z naszym trybem życia. Schorzeniu sprzyja:

• częsty kontakt z wodą (np. korzystanie z basenu, gdzie drobnoustroje łatwo się przemieszczają, a chlorowana woda dodatkowo zmiękcza naskórek)
• nieprawidłowe czyszczenie uszu (np. przy pomocy zapałki zamiast patyczków higienicznych lub specjalnego sprayu do higieny uszu)
• cukrzyca
• alergia

Za stan zapalny mogą być odpowiedzialne drobnoustroje (z łatwością mogą się dostać do ucha np. podczas pływania w basenie) – najczęściej wirusy, ale też bakterie lub grzyby. Zapalenie ucha zewnętrznego objawia się:

• bólem i obrzękiem skóry zewnętrznego przewodu słuchowego
• łuszczącym się naskórkiem zalegającym w przewodzie słuchowym
• wydzieliną o nieprzyjemnym zapachu
• bólem w stawie skroniowo-żuchwowym (występującym np. podczas jedzenia)
• powiększonymi i bolesnymi węzłami chłonnymi
• swędzeniem przewodu słuchowego
• osłabieniem, ogólnym złym samopoczuciem, czasem gorączką
• niekiedy niedosłuchem

Nieleczony stan zapalny może rozszerzyć się na ucho środkowe, a także objąć sąsiadujące tkanki i narządy, np. ślinianki przyuszne, wyrostek sutkowy czy kość skroniową. W skrajnych przypadkach może prowadzić nawet do utraty słuchu. Do rozpoznania choroby konieczne jest badanie laryngologiczne. W niektórych przypadkach lekarz zaleca dodatkowo pobranie wymazu do testów mikrobiologicznych, USG ślinianki przyusznej lub RTG kości skroniowej. Leczenie polega na podawaniu antybiotyków, najczęściej w formie kropli, a w poważniejszych przypadkach – w postaci preparatów doustnych. Dodatkowo laryngolog powinien systematycznie oczyszczać przewód słuchowy pacjenta. W trakcie leczenia należy powstrzymać się od samodzielnego usuwania woskowiny, ponieważ może ono zaostrzyć stan zapalny.

Zapalenie ucha środkowego

Zapalenie ucha środkowego dotyczy przede wszystkim niemowląt i małych dzieci - blisko 90% maluchów chorowało przynajmniej raz w życiu, a większość z nich wielokrotnie. Tak wysoka zachorowalność związana jest ze specyficzną anatomią trąbki słuchowej dziecka (jest krótsza, szersza i umiejscowiona bardziej poziomo, co sprawia, że każda infekcja górnych dróg oddechowych z łatwością przechodzi z jamy nosowo-gardłowej do ucha). Stanom zapalnym ucha środkowego u dzieci dodatkowo sprzyjają alergie, polipy, przerost migdałka, zaburzenia odporności, refluks żołądkowo-przełykowy, a także bierne wdychanie dymu tytoniowego. W zależności od przebiegu choroby wyróżniamy 3 postaci zapalenia ucha środkowego:

• ostre – obejmuje jamę bębenkową, ale ciągłość błony bębenkowej zostaje zachowana; stan zapalny występuje równolegle z infekcją górnych dróg oddechowych, a jego źródłem mogą być wirusy (np. grypy, adenowirusy) lub bakterie (np. pneumokoki). Objawia się silnym, tętniącym bólem ucha, szumami usznymi, a także gorączką, brakiem apetytu, złym samopoczuciem, bólem głowy i wymiotami. Może nastąpić pewne upośledzenie słuchu. Leczenie, oprócz antybiotyków, obejmuje leki podawanie leków przeciwgorączkowych i przeciwbólowych (np. Paracetamol, Ibuprofen, Pyralgina), a także zmniejszających obrzęk. Antybiotyk należy stosować przez 10 dni, a w przypadku zaburzeń odporności i u dzieci poniżej 2. roku życia nawet dłużej
• wysiękowe – wywołane przez bakterie lub wirusy; objawia się zaleganiem jałowego płynu w błonie bębenkowej oraz pogorszeniem słuchu; błona bębenkowa jest zachowana; nieleczone skutkuje nieodwracalnymi zmianami i trwałym uszkodzeniem słuchu. Terapia często polega na nacięciu błony bębenkowej i założeniu drenów odprowadzających wydzielinę
• przewlekłe – stan zapalny jest przewlekły, następuje ubytek błony bębenkowej; typowym objawem jest ropny lub surowiczy wyciek z ucha oraz pogorszenie słuchu; infekcję wywołują bakterie. W tym wypadku konieczne jest leczenie operacyjne

Badanie laryngologiczne (przede wszystkim ocena stanu błony bębenkowej, ewentualnie badanie słuchu, wydzieliny z ucha lub tomografia) pozwoli rozpoznać konkretną postać choroby i dobrać odpowiednie leczenie. Jeśli źródłem choroby jest przerost migdałka, należy go usunąć. Podobnie w przypadku polipów. Ryzyko zachorowania zmniejszy też szybka reakcja na infekcje górnych dróg oddechowych, a także rozpoznanie i leczenie wszelkich alergii. Nieleczone zapalenie ucha środkowego przenosi się na ucho wewnętrzne i grozi poważnymi powikłaniami – perforacją błony bębenkowej, porażeniem nerwu twarzowego, zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych oraz trwałą utrata słuchu.

Zapalenie ucha wewnętrznego (błędnika)

Zapalenie błędnika najczęściej jest efektem nieleczonego stanu zapalnego w uchu środkowym, czyli powikłaniem po przewlekłym zapaleniu. W rzadkich przypadkach jest spowodowane przez uraz lub choroby autoimmunologiczne. Zapalenie ucha wewnętrznego może mieć postać ostrą lub przewlekłą. Charakterystyczne objawy to:

• zaburzenia równowagi
• zawroty głowy
• nudności, wymioty
• oczopląs
• szumy w uszach
• niedosłuch lub głuchota
• zmęczenie i złe samopoczucie

Zignorowanie tych symptomów lub odkładanie wizyty u lekarza jest bardzo niebezpieczne i może skutkować powikłaniami takimi jak zapalenie opon mózgowych, utrata słuchu czy nieodwracalne uszkodzenie narządu równowagi. Zapalenie ucha wewnętrznego można rozpoznać, wykonując badanie neurologiczne i laryngologiczne, a także rezonans magnetyczny. Leczenie przebiega w warunkach szpitalnych, polega na dożylnym podawaniu antybiotyków oraz zabiegach operacyjnych - drenażu ucha środkowego, a w poważniejszych przypadkach usunięciu błędnika.