Biegunka (rozwolnienie) - objawy, przyczyny, leczenie

Biegunka, potocznie nazywana również sraczką, to jeden z najczęstszych problemów ze strony układu trawiennego, który może dotknąć zarówno dorosłych, jak i dzieci. Pojawia się nagle, nierzadko dezorganizując codzienne funkcjonowanie i prowadząc do odwodnienia, zaburzeń elektrolitowych oraz znacznego osłabienia. Choć większość epizodów ma łagodny przebieg, zdarzają się sytuacje, w których biegunka wymaga pilnej interwencji medycznej. Zrozumienie, jak powstaje biegunka, jakie są jej przyczyny oraz co na biegunkę stosować w zależności od sytuacji, pozwala szybciej odzyskać zdrowie i zapobiec powikłaniom.

Biegunka – czym jest i jak ją rozpoznać?

Definicja biegunki

W medycynie biegunka definiowana jest jako oddawanie co najmniej trzech luźnych, wodnistych lub półpłynnych stolców na dobę. Dodatkowo o biegunce (pot. sraczce) mówimy wtedy, gdy stolce mają zwiększoną objętość, częstotliwość lub zmieniony charakter, np. pojawia się zielona biegunka, żółta biegunka, wodnista biegunka czy biegunka ze śluzem. Objawy sraczki mogą również obejmować bóle brzucha, nudności, uczucie parcia, gorączkę lub odwodnienie.

To częsta przypadłość, zwłaszcza u najmłodszych. Biegunka u dziecka, a szczególnie biegunka u niemowlaka, wymaga większej czujności, ponieważ w tej grupie wiekowej utrata wody i elektrolitów postępuje szybciej niż u dorosłych.

Biegunka ostra a biegunka przewlekła – kluczowe różnice

Ostra biegunka trwa krócej niż 14 dni. Najczęściej jest wynikiem infekcji wirusowej lub bakteryjnej, zatrucia pokarmowego, stresu lub błędów dietetycznych. Towarzyszą jej objawy takie jak wodnista biegunka, nudności, wymioty, bóle brzucha.

Biegunka przewlekła utrzymuje się powyżej 4 tygodni. Zwykle świadczy o poważniejszym zaburzeniu funkcjonowania jelit, np. chorobach zapalnych, zaburzeniach wchłaniania lub nietolerancjach pokarmowych. Częste biegunki trwające wiele tygodni zawsze wymagają diagnostyki.

Najczęstsze objawy towarzyszące biegunce

Oprócz częstego oddawania luźnych stolców mogą pojawić się:

• skurczowe bóle brzucha,
• wzdęcia,
• nudności i wymioty,
• gorączka,
• osłabienie,
• objawy odwodnienia,
• krew lub śluz w stolcu.

Objawy sraczki mogą różnić się w zależności od przyczyny – inaczej przebiega biegunka bakteryjna, inaczej biegunka po jedzeniu, a inaczej biegunka po alkoholu czy biegunka ze stresu.

Co powoduje biegunkę? Najczęstsze przyczyny

Biegunka infekcyjna

Jedną z głównych przyczyn biegunki są infekcje przewodu pokarmowego:

• Biegunka wirusowa – najczęściej rotawirusy, norowirusy i adenowirusy. Typowa jest wodnista biegunka, nudności, gorączka.
• Biegunka bakteryjna – wywołana przez m.in. Salmonella, Shigella, Campylobacter, E. coli. Objawy są zwykle cięższe: gorączka, biegunka ze śluzem lub krwią, bóle brzucha.

Biegunki infekcyjne są najbardziej powszechną formą ostrej biegunki.

Biegunka poantybiotykowa

Biegunka po antybiotyku pojawia się u wielu pacjentów w ciągu kilku dni od rozpoczęcia leczenia. Wynika z zaburzenia mikrobioty jelitowej, co w poważniejszych przypadkach może prowadzić do namnażania się szkodliwych bakterii. Najgroźniejszy typ to zakażenie Clostridioides difficile, które może prowadzić do ciężkiego przebiegu, odwodnienia i kolitu rzekomobłoniastego. Charakteryzuje się on obecnością szarożółtych "błon" na powierzchni błony śluzowej jelit, a także nasiloną wodnistą biegunką, bólem brzucha i gorączką.

Zatrucia pokarmowe i błędy dietetyczne

Spożycie skażonego jedzenia, nieświeżych produktów, niedogotowanego mięsa czy nieumytych warzyw może skutkować objawami takimi jak ostra biegunka, wymioty i bóle brzucha. Podobnie działa ciężkostrawna dieta – tłuste potrawy mogą powodować biegunkę po jedzeniu, zwłaszcza u osób z wrażliwym układem trawiennym.

Biegunka podróżnych

Biegunka podróżnych to najczęstszy problem zdrowotny podczas wyjazdów do krajów o niższym standardzie sanitarnym. Zwykle wywołują ją bakterie ETEC lub wirusy znajdujące się w wodzie i jedzeniu. Dolegliwość najczęściej pojawia się w pierwszych dniach pobytu i wynika z kontaktu z lokalną florą bakteryjną, do której organizm nie jest przyzwyczajony. Objawy obejmują wodnistą biegunkę, bóle brzucha, nudności oraz ogólne osłabienie, co może skutecznie uniemożliwić korzystanie z zaplanowanych atrakcji. Ryzyko zwiększa spożywanie kostek lodu, surowych warzyw i owoców mytych w lokalnej wodzie oraz jedzenia sprzedawanego „na ulicy”.

W profilaktyce kluczowe jest picie wyłącznie wody butelkowanej, unikanie potraw o niepewnym pochodzeniu oraz częste mycie rąk. W większości przypadków biegunka podróżnych ustępuje samoistnie, jednak w cięższych sytuacjach może być konieczne wdrożenie antybiotyku lub leków przeciwbakteryjnych zaleconych przez lekarza.

Stres a problemy trawienne

Silny stres może zaburzać pracę jelit, prowadząc do tzw. biegunki czynnościowej. To częsta dolegliwość osób z nadpobudliwym układem nerwowym lub zespołem jelita nadwrażliwego (IBS). Długotrwałe napięcie emocjonalne wpływa na oś mózg–jelita, zwiększając motorykę przewodu pokarmowego i powodując częstsze wizyty w toalecie. U części osób stres i lęk wywołują nagłe parcie na stolec, zwłaszcza w sytuacjach emocjonalnie trudnych lub wymagających. W takich momentach pojawiają się także objawy sraczki, w tym skurczowe bóle brzucha, uczucie „przelewania” czy wodnista biegunka.

Warto pamiętać, że biegunka ze stresu może nasilać się przy niedoborze snu, nadmiernej ilości kofeiny i braku regularnych posiłków. Pomocne są techniki relaksacyjne, unikanie wyzwalaczy oraz długofalowa praca nad regulacją układu nerwowego, zwłaszcza w przypadku osób z częstymi zaostrzeniami objawów.

Do podrażnienia jelit może prowadzić także spożywanie alkoholu, co skutkuje tzw. biegunką po alkoholu.

Biegunka jako objaw chorób

Częste biegunki mogą być sygnałem toczącej się choroby, np. celiakii, chorób zapalnych jelit, trzustki, zaburzeń wchłaniania tłuszczów lub nadczyności tarczycy, dlatego nie należy ich bagatelizować. Jeśli biegunka tłuszczowa, wodnista biegunka lub zielona biegunka utrzymują się przez wiele tygodni, konieczna jest dokładna diagnostyka laboratoryjna i obrazowa. Nieleczone zaburzenia wchłaniania mogą prowadzić do niedoborów witamin, spadku masy ciała i ogólnego osłabienia, zwłaszcza gdy towarzyszą im objawy sraczki oraz bóle brzucha.

Warto zwrócić uwagę na okoliczności pojawiania się dolegliwości, np. biegunka po jedzeniu może wskazywać na nietolerancje pokarmowe lub problemy z enzymami trzustkowymi. Jeśli objawy nasilają się, pojawia się krew w stolcu lub biegunka przewlekła znacząco pogarsza komfort życia, należy jak najszybciej skonsultować się z lekarzem gastroenterologiem, który dobierze dalsze badania i odpowiednie leczenie.

Kiedy biegunka jest niebezpieczna? Objawy alarmowe

Kiedy należy pilnie skontaktować się z lekarzem?

Biegunka wymaga pilnej konsultacji lekarskiej, jeśli pojawia się krew w stolcu, wysoka gorączka, silny ból brzucha lub objawy odwodnienia. Alarmujące są również częste biegunki trwające ponad 48 godzin, szczególnie u dzieci i osób starszych.

Ostrożności wymaga też biegunka w ciąży — odwodnienie może wpływać na stan zdrowia matki i dziecka. Konsultacji wymaga także żółta biegunka, zielona biegunka lub biegunka ze śluzem, jeśli pojawiają się regularnie. Pacjenci często zastanawiają się, jak zatrzymać biegunkę, ale w objawach alarmowych priorytetem jest diagnostyka, a nie samodzielne leczenie.

Odwodnienie – największe zagrożenie

Odwodnienie jest najpoważniejszym powikłaniem biegunki. Objawia się suchością w ustach, zawrotami głowy, skąpomoczem i osłabieniem. U dzieci odwodnienie może rozwinąć się w ciągu kilku godzin, szczególnie przy biegunce i wymiotach. U osób starszych nawet łagodna wodnista biegunka może zaburzyć gospodarkę elektrolitową. Kluczowe jest szybkie uzupełnianie płynów i elektrolitów. W ciężkich przypadkach konieczne jest leczenie szpitalne.

Biegunka u dzieci i niemowląt – kiedy do szpitala?

Biegunka u dziecka oraz biegunka u niemowlaka wymagają bacznej obserwacji. Objawy alarmowe to wysoka gorączka, apatia, brak moczu przez 6 godzin, krew w stolcu i silny ból brzucha.

Szczególnym rodzajem tej dolegliwości jest biegunka przy ząbkowaniu, która zwykle ma łagodny przebieg, ale nadal może prowadzić do odwodnienia. Zielona biegunka lub żółta biegunka u niemowlaka powinna skłonić do kontaktu z pediatrą. Szpital może być konieczny, jeśli dziecko nie toleruje doustnego nawadniania lub ma objawy odwodnienia.

Jak leczyć biegunkę? Skuteczne metody

Nawadnianie – podstawa leczenia

Nawadnianie to najważniejszy element terapii biegunki, niezależnie od przyczyny. Co na biegunkę najlepiej stosować? Doustne płyny nawadniające (ORS - Oral Rehydration Salts) zawierają odpowiednie proporcje sodu, glukozy i potasu, dzięki czemu skutecznie uzupełniają niedobory. Przy lekkiej biegunce wystarczy woda, herbatki i lekkie napary, ale przy intensywnych objawach sraczki konieczne są elektrolity.

Układ pokarmowy regeneruje się szybciej, jeśli nawodnienie jest utrzymane na właściwym poziomie. Wodnista biegunka wymaga stopniowego popijania płynów, by nie wywołać wymiotów. Pacjenci często pytają, co pić przy biegunce — odpowiedź zawsze zaczyna się od ORS i płynów.

Leki na biegunkę dostępne bez recepty

W leczeniu biegunki stosuje się leki hamujące perystaltykę jelit (np. loperamid), adsorbenty (np. diosmektyt) oraz preparaty wiążące toksyny. Leki zapierające łagodzą ostrą biegunkę, ale nie powinny być stosowane przy krwistej biegunce bakteryjnej. 

Wielu pacjentów zadaje sobie pytanie w języku potocznym, co na sraczkę należy zastosować. Wybór leków uzależniony jest także od rodzaju biegunki. W przypadku biegunki wirusowej zazwyczaj stosowane jest leczenie objawowe. Przy biegunce bakteryjnej czasem wymagane są antybiotyki, ale decyzję o ich podaniu zawsze podejmuje lekarz. Węgiel aktywowany i diosmektyt pomagają wiązać substancje drażniące jelita.

Warto pamiętać, że leki hamujące objawy nie zastąpią nawadniania — nawet najlepsze środki nie odpowiedzą na pytanie, jak zatrzymać biegunkę, jeśli organizm jest odwodniony.

Probiotyki – czy warto je stosować przy biegunce?

Probiotyki, zwłaszcza Saccharomyces boulardii i Lactobacillus rhamnosus GG, skracają czas trwania biegunki, szczególnie po antybiotykach. Pomagają odbudować mikrobiotę jelitową i zmniejszają ryzyko nawrotów. Są skuteczne zarówno w biegunce u dziecka, jak i u dorosłych. Mogą być stosowane profilaktycznie, np. podczas podróży, by zmniejszyć ryzyko biegunki podróżnych. To jedna z najlepiej przebadanych metod wspomagających układ pokarmowy.

Domowe sposoby na zatrzymanie biegunki

Domowe sposoby na biegunkę skupiają się głównie na nawadnianiu i łagodzeniu objawów, zanim uzyska się pełną diagnozę przyczyn. Co na biegunkę można wdrożyć we własnym zakresie? Najważniejsze jest picie dużej ilości płynów, najlepiej w postaci wody, lekkiej herbaty lub doustnych płynów nawadniających, które uzupełniają elektrolity. Pomocna może być również lekkostrawna dieta BRAT oparta na sucharkach, gotowanym ryżu, bananach i musie jabłkowym. Ważne będzie też spożywanie gotowanych warzyw, które nie obciążają przewodu pokarmowego.

Warto unikać tłustych, smażonych potraw, produktów mlecznych i surowych warzyw, które mogą nasilać objawy. Wspierająco działają także napary z mięty, rumianku lub imbiru, które łagodzą skurcze jelit i uspokajają układ trawienny. Jeśli jednak biegunka trwa dłużej niż 48 godzin, pojawiają się objawy odwodnienia lub gorączka, konieczna jest konsultacja lekarska.

Dieta przy biegunce – co jeść, a czego unikać?

Co pić przy biegunce oprócz wody?

Oprócz wody warto sięgać po elektrolity, napary z mięty, herbatki ziołowe oraz lekkie buliony. Słodkie napoje i soki mogą nasilać objawy sraczki. Kawa podrażnia jelita, dlatego nie jest zalecana. Osoby z intensywną biegunką powinny pić małymi łykami, ale często. Dobre nawodnienie to klucz do powrotu do zdrowia.

Produkty zalecane

Aby nie nasilać dodatkowo objawów, ważne jest, aby wiedzieć, co jeść przy biegunce. Zalecane są potrawy lekkostrawne, takie jak gotowany ryż, makaron, gotowane marchewki i pieczywo pszenne. Dobre efekty daje też banan i pieczone jabłko, które dostarczają pektyn. Chude mięso i gotowane ziemniaki pomagają ustabilizować pracę jelit. Warto jeść mniejsze porcje co kilka godzin. Dieta powinna być miękka i łagodna dla układu pokarmowego.

Jakich produktów unikać?

Należy unikać tłustych potraw, smażonych dań, alkoholu, kawy, ostrych przypraw i nabiału, które mogą nasilać biegunkę po jedzeniu. Produkty pełnoziarniste i surowe warzywa zwiększają perystaltykę jelit. Napojów gazowanych także lepiej unikać. Słodycze i produkty z dużą ilością błonnika mogą wywoływać częste biegunki. W okresie zdrowienia ważne jest stopniowe rozszerzanie diety.

Powrót do normalnej diety po ustąpieniu objawów

Po ustąpieniu objawów sraczki warto stopniowo wracać do normalnego jedzenia. Układ pokarmowy potrzebuje kilku dni na całkowite wyciszenie. Najpierw wprowadzamy gotowane i łagodne produkty, a dopiero później surowe warzywa czy nabiał. Ważna jest obserwacja organizmu — jeśli biegunka po jedzeniu powraca, konieczna może być diagnostyka. Powrót do formy ułatwia probiotykoterapia i lekkie posiłki.