Polio – co to za choroba? Objawy, powikłania i znaczenie szczepień ochronnych

Polio, znane również jako choroba Heinego-Medina lub poliomyelitis, to groźna, wirusowa choroba zakaźna, która atakuje głównie dzieci. Choć w Europie przypadki zachorowań należą dziś do rzadkości, choroba polio wciąż występuje w niektórych regionach świata i stanowi zagrożenie dla osób niezaszczepionych. Warto wiedzieć, co to jest polio, jak się objawia i dlaczego szczepienia przeciw polio są tak istotne.

Co to jest polio?

Polio (poliomyelitis) to choroba zakaźna wywoływana przez wirus polio, który należy do rodzaju Enterovirus z rodziny Picornaviridae. Wirus ten namnaża się w przewodzie pokarmowym i może przedostawać się do układu nerwowego, powodując porażenie mięśni, a nawet śmierć.

Do zakażenia dochodzi głównie drogą fekalno-oralną, czyli poprzez kontakt z zakażonym kałem, wodą, żywnością lub brudnymi rękami. Możliwe jest także zakażenie drogą kropelkową. Choroba jest wysoce zakaźna – szacuje się, że jedna osoba zakażona może zarazić 100–200 kolejnych osób w sprzyjających warunkach.

Polio - kto jest najbardziej narażony?

Największe ryzyko zachorowania występuje u:

• dzieci poniżej 5. roku życia,
• osób nieszczepionych lub z niepełnym cyklem szczepień,
• osób podróżujących do krajów, gdzie polio nadal występuje endemicznie.

Jakie są objawy polio?

W większości przypadków zakażenie poliowirusem przebiega bezobjawowo – dotyczy to aż 90–95% przypadków. Jednak u około 5–10% chorych mogą wystąpić objawy niespecyficzne, a u 1 na 200 zakażonych dochodzi do rozwinięcia postaci porażennej, prowadzącej do trwałych powikłań neurologicznych.

Objawy łagodne (tzw. nieporażenne polio):

• gorączka,
• ból gardła,
• bóle głowy i mięśni,
• zmęczenie,
• sztywność karku i pleców,
• nudności, wymioty.

Objawy te przypominają infekcję grypopodobną i zwykle ustępują samoistnie w ciągu kilku dni.

Objawy postaci porażennej (ok. 1% przypadków):

• nagłe osłabienie mięśni (najczęściej kończyn dolnych),
• niedowłady asymetryczne,
• brak odruchów głębokich,
• porażenie mięśni oddechowych – w najcięższych przypadkach prowadzące do śmierci.

Porażenia mogą pojawić się nawet po kilku dniach poprawy, co bywa mylące i opóźnia diagnozę.

Postacie kliniczne choroby Heinego-Medina

Wyróżniamy trzy podstawowe formy zachorowania na poliomyelitis:

1. Postać subkliniczna (bezobjawowa) – zdecydowana większość przypadków.
2. Polio nieporażenne – z objawami grypopodobnymi i objawami oponowymi (sztywność karku).
3. Polio porażenne – najcięższa forma, prowadząca do trwałych zaburzeń neurologicznych.

Dodatkowo może wystąpić bardzo rzadka postać – zapalenie opuszkowe, które atakuje pień mózgu, zagrażając funkcjom życiowym, takim jak oddychanie czy przełykanie.

Zespół post-polio (PPS)

Nawet po wielu latach od przechorowania polio mogą wystąpić objawy wtórne, znane jako zespół post-polio (Post-Polio Syndrome, PPS). Dotyczy on nawet 40% osób, które przebyły postać porażenną.

Objawy PPS:

• narastające osłabienie mięśni (również tych wcześniej nieporażonych),
• zmniejszona tolerancja wysiłku,
• przewlekłe zmęczenie,
• bóle mięśni i stawów,
• trudności z poruszaniem się.

PPS może występować nawet 15–40 lat po wyzdrowieniu i wymaga długotrwałej opieki fizjoterapeutycznej i neurologicznej.

Jak diagnozuje się chorobę polio?

Rozpoznanie poliomyelitis opiera się na:

• wywiadzie epidemiologicznym (kontakt z osobą zakażoną, podróże do krajów ryzyka),
• objawach klinicznych – szczególnie wystąpieniu niedowładów,
• badaniach laboratoryjnych:
• wykrycie wirusa w kale (najczęstsza metoda),
• badanie płynu mózgowo-rdzeniowego (pleocytoza limfocytarna),
• badanie wymazu z gardła,
• testy serologiczne (przeciwciała anty-poliowirusowe).

W przypadkach neurologicznych pomocne może być również badanie obrazowe (np. rezonans magnetyczny) w celu oceny zmian w rdzeniu kręgowym.

Leczenie polio – czy istnieje skuteczna terapia?

Nie istnieje specyficzne leczenie przeciwwirusowe dla polio. Terapia ma charakter wyłącznie objawowy i wspomagający. Obejmuje:

• leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe,
• nawodnienie organizmu,
• odpoczynek i izolację pacjenta,
• rehabilitację neurologiczną,
• wspomaganie oddechu (np. wentylacja mechaniczna) w przypadkach porażeń mięśni oddechowych.

U osób z trwałymi porażeniami konieczne może być stosowanie ortez, wózków inwalidzkich oraz długoterminowa opieka fizjoterapeutyczna.

Szczepionka przeciw polio – najskuteczniejsza forma ochrony

Szczepienie przeciwko polio jest obowiązkowe w Polsce i znajduje się w kalendarzu Programu Szczepień Ochronnych (PSO). Dzięki szczepieniom liczba zachorowań w Polsce spadła z tysięcy przypadków rocznie do zera – ostatni przypadek naturalnego zakażenia odnotowano w 1984 roku.

Rodzaje szczepionek:

• IPV (Inactivated Poliovirus Vaccine) – inaktywowana, podawana domięśniowo, stosowana w Polsce,
• OPV (Oral Poliovirus Vaccine) – doustna, żywa szczepionka, wcześniej stosowana, obecnie zarezerwowana dla wybranych sytuacji epidemiologicznych.

Schemat szczepienia w Polsce:

• dawka: 3–4 miesiąc życia,
• dawka: 5–6 miesiąc,
• dawka: 16–18 miesiąc,
• dawka (przypominająca): 6. rok życia.

Szczepionka polio – możliwe działania niepożądane

Szczepionka IPV jest bardzo dobrze tolerowana. Działania niepożądane są łagodne i przemijające:

• obrzęk, ból lub zaczerwienienie w miejscu wkłucia,
• gorączka,
• rozdrażnienie lub senność u dzieci.

Ciężkie odczyny poszczepienne (np. reakcje anafilaktyczne) występują niezwykle rzadko. Szczepionka doustna OPV była niegdyś kojarzona z ryzykiem porażennego polio poszczepiennego (VDPV), co przyczyniło się do jej wycofania z rutynowego użycia w wielu krajach, w tym w Polsce.

Czy polio nadal stanowi zagrożenie?

Mimo że w wielu krajach – w tym w Polsce – polio zostało niemal całkowicie wyeliminowane, choroba wciąż występuje w niektórych regionach świata. Zagrożenie stanowi zarówno dziki wirus polio (WPV), jak i rzadkie przypadki polio wywołane przez mutacje wirusa pochodzącego ze szczepionki doustnej (VDPV).

Polio występuje endemicznie w:

• Pakistanie,
• Afganistanie.

W ostatnich latach wykryto również wirus polio w ściekach w krajach o wysokim poziomie szczepień, takich jak:

• Wielka Brytania (Londyn, 2022),
• Izrael,
• USA (Nowy Jork, 2022) – potwierdzono jeden przypadek porażennego polio u osoby nieszczepionej.

Te przypadki pokazują, że wirus może powrócić nawet do państw, które przez lata były wolne od zachorowań, jeśli spadnie poziom zaszczepienia populacji.

Historia walki z polio

W połowie XX wieku polio było jedną z najgroźniejszych chorób zakaźnych dziecięcych. W 1952 roku w USA odnotowano ponad 57 000 przypadków, z czego ponad 3 000 zakończyło się śmiercią. Dopiero wprowadzenie szczepień w latach 50. i 60. XX wieku zrewolucjonizowało sytuację epidemiologiczną.

W Polsce szczyt zachorowań przypadł na rok 1958 (ponad 6 000 przypadków), a dzięki szczepieniom sytuacja została szybko opanowana.

Global Polio Eradication Initiative (GPEI)

W 1988 roku WHO wraz z partnerami (m.in. UNICEF, CDC, Rotary International) rozpoczęła światowy program eradykacji polio, który zmniejszył liczbę zachorowań o ponad 99%. Celem jest całkowita eliminacja choroby na świecie.

Podsumowanie – dlaczego warto znać i zapobiegać chorobie polio?

Polio to choroba wirusowa, która może przebiegać łagodnie, ale w cięższych przypadkach prowadzi do trwałych porażeń lub śmierci. Chociaż większość zachorowań występuje u dzieci, dorośli bez odporności również mogą zachorować.

Dlaczego warto się szczepić?

• szczepionka zapewnia skuteczną i długotrwałą ochronę,
• ogranicza rozprzestrzenianie się wirusa,
• chroni osoby, które nie mogą się zaszczepić z powodów medycznych (np. immunosupresji).

Dzięki szczepieniom udało się wyeliminować polio z większości krajów, ale nawet pojedyncze przypadki przypominają, że zagrożenie nie zniknęło całkowicie. Regularne szczepienia i monitorowanie sytuacji epidemiologicznej są kluczowe, by zapobiec powrotowi choroby.