Afazja (zaburzenie mowy): czym jest oraz jakie są jej objawy i przyczyny?

Afazja jest utratą zdolności językowych na skutek uszkodzenia mózgu. Do afatycznych zaburzeń mowy prowadzą najczęściej urazy czaszkowo-mózgowe, udary i guzy mózgu. Jakie są objawy afazji sensorycznej, a jakie motorycznej? Co zrobić, gdy podejrzewa się afazję u dziecka?

Co to jest afazja?

Afazja jest utratą zdolności do rozumienia i tworzenia wypowiedzi na skutek uszkodzenia mózgu (ośrodkowego układu nerwowego). Oprócz terminu afazja, w medycynie i logopedii funkcjonuje termin dysfazja, który dotyczy nawet niewielkiego stopnia zaburzeń językowych. Zaburzeniom mogą towarzyszyć trudności w pisaniu, liczeniu, czytaniu, a także deficyty w zakresie rozpoznawania bodźców oraz planowania i realizowania ruchów dowolnych. Chory może mieć problemy z zapamiętywaniem i innymi funkcjami poznawczymi. Mogą pojawić się u niego kłopoty z żuciem i połykaniem, ograniczenia lokomocyjne i manualne. Równocześnie lub w konsekwencji afazji występują trudności w sferze emocjonalno-motywacyjnej, objawiające się apatią, depresją czy wzmożoną męczliwością.

Jakie są objawy afazji?

U osób z uszkodzeniem mózgu może wystąpić wiele objawów afazji na polu zachowań językowych. Zalicza się do nich:

• trudności w nazywaniu (anomia),
• zaburzenia gramatyki i składni, polegające na opuszczaniu wyrazów czy zniekształceniach w realizacji związków składniowych,
• zniekształcenia artykulacyjne i trudności w realizacji fonetycznej formy wypowiedzi,
• trudności w rozumieniu tekstu mówionego (pojedynczych słów lub relacji składniowych).

Jakie mogą być przyczyny afazji?

Wyróżnia się kilka czynników powodujących afazję mowy. Do najczęstszych zalicza się:

• udary będące zwykle konsekwencją naczyniowych chorób mózgu,
• urazy czaszkowo-mózgowe na skutek wypadków komunikacyjnych i innych,
• guzy mózgu (nowotworowe, zapalne, naczyniowe i inne).

Afazja u dzieci może być ponadto spowodowana:

• schorzeniami układu sercowo-naczyniowego,
• stanem zapalnym mózgu na skutek czynników bakteryjnych i wirusowych,
• procesem zwyrodnieniowym,
• zapaleniem ślinianek przyusznych,
• schorzeniami neurologicznymi, takimi jak padaczka,
• zaburzeniami endokrynologicznymi.

Jak lekarz diagnozuje afazję?

Lekarz ocenia rodzaj patomechanizmu oraz lokalizację uszkodzenia mózgu. Konieczna jest diagnoza lokalizacyjna przy użyciu badań instrumentalnych – EEG, CT, MRI, SPECT, angiografia, EKG i in. Neurolog przeprowadza badanie oceniające stan sprawności motorycznych pacjenta. Określa, czy chory ma inne choroby współwystępujące. Lekarz przeprowadza też wywiad z chorym i członkami jego rodziny. Pacjent powinien być skonsultowany również z neurologopedą, który wieloetapowo bada obraz zaburzeń języka i neuropsychologiem, który zajmuje się oceną innych czynności neuropsychicznych (diagnozą funkcjonalną).

Jak leczyć oraz jakie są rokowanie przy afazji?

Pacjent z afazją wymaga rehabilitacji i terapii neurologopedycznej. Metodyka zależy od etapu zdrowienia i ogólnego stanu klinicznego pacjenta, który powinien być pod stałą opieką neurologiczną, fizjoterapeutyczną i psychologiczną. Lekarz zwykle wprowadza leczenie farmakologiczne, np. leki przeciwdrgawkowe lub inne – w zależności od przyczyny choroby.

Możliwości kompensacyjne mózgu są indywidualnie uzależnione od pacjenta – podobnie jak rokowania przy afazji. Dlatego w trakcie terapii przeprowadza się wielokrotną ocenę logopedyczną, co często pociąga za sobą weryfikację hipotez diagnostycznych i strategii terapeutycznych.

Diagnozowanie afazji u dzieci

W procesie diagnostycznym dziecka z podejrzeniem afazji dziecięcej należy rozróżnić to zaburzenie mowy od innych chorób wieku dziecięcego i przypadków niedokształcenia mowy, np. alalii prolongaty. W przypadku afazji u dzieci mowa do pewnego etapu rozwija się prawidłowo, po czym – w różnym stopniu – następuje utrata nabytych wcześniej sprawności językowych. Mowa może zostać zahamowana lub spowolniona. Następuje to w konsekwencji incydentu neurologicznego w obrębie centralnego układu nerwowego (patrz akapit „Przyczyny afazji”). W przypadku zaburzeń afatycznych i dzieci wprowadza się rozróżnienie w nazewnictwie na:

• niedokształcenie mowy o typie afazji – od 2. do 6. roku życia,
• afazję dziecięcą – po 6. roku życia.

W wyniku uszkodzenia mózgu dziecko traci w różnym stopniu zdolności porozumienia się. Zaburzenia językowe mogą mieć podłoże sensoryczne – dziecko traci umiejętność rozumienia wypowiedzi, co wtórnie objawia się w mówieniu, lub motoryczne – wówczas ma problem zwłaszcza przy tworzeniu komunikatów werbalnych. W głębszych postaciach afazja dziecięca może przybrać postać całkowitego braku możliwości porozumiewania się. W lżejszych jest zakłóceniem rozwoju poszczególnych sprawności językowych i może ujawniać się np. w problemach z identyfikowaniem głosek, zniekształceniach artykulacyjnych, zaburzeniach percepcji słuchowej, spowolnieniu tempa mowy lub zakłóceniach jej rytmu, ubóstwie konstrukcji gramatycznych i leksyki.

U dziecka z afazją w szkole czy przedszkolu można również zauważyć inne nieprawidłowości rozwojowe, takie jak deficyty pamięci i uwagi, problemy z lateralizacją, trudności emocjonalne i behawioralne, problemy z czytaniem, pisaniem i liczeniem.

Co zrobić, jeśli zauważysz nieprawidłowości w rozwoju mowy u dzieci?

Sprawdź, jak przebiegają skoki rozwoju w pierwszych latach życia. Jeśli zauważysz w rozwoju dziecka nieprawidłowości, skontaktuj się w pierwszej kolejności z lekarzem neurologiem i neurologopedą. Złożoność obrazu klinicznego afazji dziecięcej wymaga procedur interdyscyplinarnych i przede wszystkim badań neurologicznych. Aby uzyskasz pełny obraz, niezbędne są zwykle wyniki badań psychiatrycznych, psychologicznych, audiologicznych i logopedycznych. Podczas diagnozowania afazji u dziecka sięga się po wyniki badań medycznych, dane z wywiadu i obserwacji, wyniki badań kwestionariuszowych, próby eksperymentalno-kliniczne oraz analizę nagrań dziecka w swobodnych sytuacjach.

W przypadkach dzieci z afazją mowy powrót sprawności językowych występuje zwykle w szybszym tempie i w pełniejszym zakresie niż u dorosłych z afazją. Dzieje się tak ze względu na plastyczność mózgu – rokowania terapii logopedycznej mogą być pomyślne.

Bibliografia:

• Panasiuk J., Postępowanie logopedyczne w przypadkach afazji [w:] Logopedia. Standardy postępowania logopedycznego, red. S. Grabias, J. Panasiuk, T. Woźniak, Lublin 2015.
• Panasiuk J., Postępowanie logopedyczne w przypadkach alalii i niedokształcenia mowy o typie afazji, [w:] Logopedia. Standardy postępowania logopedycznego, red. S. Grabias, J. Panasiuk, T. Woźniak, Lublin 2015.